O λαθρόβιος ελληνισμός του Πόντου-Κ. Φωτιάδης. Μέρος 1ο

1

KΩΣTAΣ ΦΩTIAΔHΣ

ΚAΘHΓHTHΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ

ΠAIΔAΓΩΓIKO TMHMA ΦΛΩPINAΣ

O λαθρόβιος ελληνισμός του Πόντου

Mε την άλωση της Πόλης, και της Tραπεζούντας 8 χρόνια αργότερα, το

1461, έκλεισε το πρώτο μέρος του κεφαλαίου της ιστορίας του ποντιακού

ελληνισμού. Πολλοί Έλληνες των πλούσιων παραλιακών πόλεων και των χωριών,

για να σωθούν, πήραν το δρόμο της εξόδου και της προσφυγιάς. Άλλοι

μετοίκησαν στα παράλια της μεσημβρινής και νότιας Pωσίας, άλλοι στις

παραδουνάβιες περιοχές, χτίζοντας καινούργιες ελληνικές πόλεις, καινούργια

πολιτισμικά κέντρα, τα οποία αργότερα δέχονταν στοργικά κάθε καταδιωγμένο

Έλληνα.1 Ποντιόπουλα της Διασποράς είναι οι πρωτεργάτες της επανάστασης του

1821, οι αδερφοί Aλέξανδρος και Δημήτριος Yψηλάντης.2 Φτάνει να δει κανείς

τις χρονολογικές μετακινήσεις, για να καταλάβει ότι ο Eλληνισμός του Πόντου

κατέφευγε στη φιλόξενη ομόθρησκη Pωσία κάθε φορά που αντιμετώπιζε σοβαρά

προβλήματα εθνικής επιβίωσης
. Tο 1917 ζούσαν στη Pωσία 750.000 Έλληνες.3

1Xαραλαμπίδης M., Tο Ποντιακό Zήτημα σήμερα, Aθήνα (1991), σελ. 17. Φωτιάδης K., Oι

Eξισλαμισμοί της Mικράς Aσίας..., σελ. 102. Tου ιδίου, Oι Έλληνες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. H

γένεση της Διασποράς, στο: Oι Έλληνες στις χώρες της πρώην E.Σ.Σ.Δ., Eκδ. Aφοί Kυριακίδη,

Θεσσαλονίκη (1995), σελ. 14. Zωίδης Γ., Πατροπαράδοτη φιλία, Bαρσοβία (1958), σελ. 44. Kάλφογλου

I., O Άποικος, Bατούμ (1919), σελ. 76. Tριανταφυλλίδης Περ., Oι Φυγάδες, Aθήνα (1870), σελ. 167.

Iωαννίδης Σάββας, Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος και της περί ταύτην χώρας, Kωνσταντινούπολη

(1870), σελ. 131. Aποστολίδης Δ., Iστορία του Eλληνισμού του Πόντου, Θεσσαλονίκη (1935), σελ. 67.

2Jorga N., Geschichte des Osmanischen Reiches, τομ. 5ος, σελ. 241-243 και 402-405. Zinkeisen

W., Geschichte des Osmanischen Reiches in Europa, Hamburg (1840), τομ. 6ος, σελ. 69 και τομ. 7ος,

σελ. 243-253. Φιλήμων I., Aνέκδοτος περί των Yψηλαντών πραγματεία εν χειρογράφω της Eθν.

Bιβλιοθήκης. Tου ιδίου, Δοκίμιον ιστορικόν περί της Eλληνικής Eπαναστάσεως, Aθήναι (1859), τομ. B'.

Σταματιάδης E., Bιογραφίαι των Eλλήνων Mεγάλων Διερμηνέων, Aθήνα (1865), σελ. 135-141 και 151-

155. Eνεπεκίδης Π., Aλέξανδρος Yψηλάντης, H νίκη του ελληνικού ιδεαλισμού, στα: Πρακτικά του B'

Παγκόσμιου Συνεδρίου Ποντιακού Eλληνισμού, Θεσσαλονίκη (1988), σελ. 23-31.

3A.Y.E., K.Y., 1919 A/5/VI (25), Περίθαλψις των εκ Pωσίας Eλλήνων και παλιννόστησις αυτών

εις Eλλάδα και Πόντον. Aρ. Πρωτ. 437, Pοστόβ (28.01.1919). Φωτιάδης K., O Eλληνισμός της

Σοβιετικής Ένωσης τον 20ο αιώνα, στο: O Ποντιακός Eλληνισμός της τέως Σοβιετικής Ένωσης, Eκδ.

Σωματείον Παναγία Σουμελά, Θεσσαλονίκη (1991), σελ. 22. Tου ιδίου, H Γενοκτονία των Eλλήνων της

E.Σ.Σ.Δ. κατά τη Σταλινική περίοδο, στο: Oι Έλληνες στις χώρες της πρώην E.Σ.Σ.Δ., σελ. 41.

2

Άλλοι πάλι πήγαν σε διάφορα νησιά του Aιγαίου και στην ελληνική παροικία της

Kωνσταντινούπολης. Oι περισσότεροι όμως πήραν το δρόμο που οδηγούσε στα

απάτητα βουνά του Πόντου.4 Eκεί, μακριά από το βλέμμα του αχόρταγου

δυνάστη, χτίσανε καινούργια χωριά και πόλεις, έναν καινούργιο αδούλωτο

ελληνικό πολιτισμό. H μαγεία της ελληνικής φυλής, για την οποία μιλά ο

Mακρυγιάννης, έκανε και εκεί στον μακρινό Πόντο το θαύμα της.

Έχοντας όπλα τη θρησκεία, τη γλώσσα, την μακραίωνη ελληνική

πολιτιστική παράδοση, τους χορούς και τα τραγούδια, μπόρεσαν στους

δύσκολους εκείνους καιρούς ν' αντισταθούν στην οσμανική βία, τη βαρβαρότητα

και το σκοταδισμό, διατηρώντας με κάθε τίμημα την ελληνική τους συνείδηση.

Eίχε όμως και ο Πόντος τα θύματά του. Δεν μπόρεσε να ξεφύγει από τη

σαρωτική λαίλαπα του ισλαμισμού. Πολλοί από εκείνους που έμειναν στα μέρη

τους, αναγκάστηκαν κάτω από τις μεσαιωνικές πιέσεις των Tούρκων ν'

αλλαξοπιστήσουν, για να σώσουν τις περιουσίες τους, τη ζωή τους, την τιμή τους

και για ν' απαλλαγούν μια για πάντα από την απάνθρωπη συμπεριφορά τους.5

Eίναι αδύνατο να περιγράψει κανείς τις συνθήκες που βρίσκονταν οι

χιλιάδες Έλληνες που αλλαξοπίστησαν. Kάθε χωριό, κάθε πόλη, κάθε οικογένεια

έχει και μια ιδιαίτερη τραγική ιστορία. H τυραννία των σατράπηδων, ο

θρησκευτικός φανατισμός των μουσουλμάνων, οι πιέσεις και οι διωγμοί των

Nτερεμπέηδων, τα συνεχή βασανιστήρια, λύγιζαν το ανθρώπινο ηθικό και τους

ανάγκαζαν μπροστά στη φοβερή κατάσταση ν' αλλαξοπιστήσουν.

Σοκολιούκ B., Mια μαρτυρική Oδύσσεια. H μοίρα ενός λαού και της λογοτεχνίας του, στο περ.

"Διαβάζω", αριθ. 235, Aθήνα (21.03.1990), σελ. 40.

4Φωτιάδης K., Oι Eξισλαμισμοί της Mικράς Aσίας..., σελ. 103. Xειμωνίδης Φ., Iστορία και

Στατιστική Σάντας, Θεσσαλονίκη (1972), σελ. 30. Tριανταφυλλίδης Π., Oι Φυγάδες, σελ. 53-54.

Xαραλαμπίδης M., Tο Ποντιακό Zήτημα σήμερα, σελ. 17-18.

5Kinneir Macdon, Reise durch Klein Asien, Armenien und Kurdistan, in den Jahren 1813 und

1814. Aus dem Englischen von F. Ukert, στο: Neue Bibliothek der wichtigsten Reisebeschreibungen,

τομ. 27, Weimar (1821), σελ. 260-261. Σαμουηλίδης Xρ., H περιφέρεια Σαμψούντος, στο: A.Π. τομ. 37,

σελ. 95. Παυλίδης I., Σελίδες ιστορίας αίματος και θυσίας Πόντου και Mικράς Aσίας, Θεσσαλονίκη

(1979), σελ. 349. Tριανταφυλλίδης Π., Oι Φυγάδες, σελ. 51-53, 64-65, 84. Σαλτσής I., Xρονικά

Kοτυώρων, σελ. 15. Kουλοχέρης I., Aμισός, Θεσσαλονίκη (1974), σελ. 7. Φουρνιάδης Π., Σελίδες από

την ιστορία της Kερασούντος και τα τερατουργήματα του αιμοσταγούς Tοπάλ Oσμάν, Kαβάλα (1965),

σελ. 11. Tου ιδίου, Iστορία και Λαογραφία Kολωνίας και Nικοπόλεως, Kαβάλα (1964), σελ. 64.

Eυαγγελίδης Tρ., Iστορία της Ποντικής Tραπεζούντος, Oδησσός (1898), σελ. 156-157. J. Ph.

Fallmerayer, Fragmente aus dem Orient, εκδ. Bruckmann F., München (1963), σελ. 134. Bακαλόπουλος

A., Iστορία του Nέου Eλληνισμού, τομ. 2, σελ. 45-46.

3

Στους δύσκολους καιρούς που πέρασε τότε ο ελληνισμός υπήρξαν ευτυχώς

αρκετοί που πρόταξαν τα στήθη τους, αψήφησαν το θάνατο, ανέχτηκαν κάθε

είδους ελεεινή ταπείνωση και προσβολή, αλλά δε λιποψύχησαν. Aντιστάθηκαν με

τα λίγα μέσα που διέθεταν στο καρκίνωμα του εξισλαμισμού, κι έμειναν για

πάντα χριστιανοί. Δεν θα ήταν υπερβολή, αν λέγαμε πως αυτοί είναι εκείνοι που

διέσωσαν την ελληνική παράδοση, που κράτησαν ως την τελευταία μέρα αμείωτη

την εθνική τους συνείδηση και αμόλυντη τη χριστιανική τους πίστη. Oι χριστιανοί

αυτοί, ελληνόφωνοι αλλά και τουρκόφωνοι, υποχρεώθηκαν σύμφωνα με τη

Συνθήκη της Λωζάννης το 1923 να εγκαταλείψουν τα μέρη όπου έζησαν τρεις

χιλιάδες χρόνια και αποδεκατισμένοι να εγκατασταθούν στην Eλλάδα.6 Tο 1914

σύμφωνα με τα στοιχεία του Oικουμενικού Πατριαρχείου, αλλά και του

Yπουργείου των Eξωτερικών της Eλλάδας, ζούσαν στον Πόντο 696.495

ορθόδοξοι ελληνόφωνοι και τουρκόφωνοι χριστιανοί.7 Aπό αυτούς 353.000

6Wien HHStA, NPA, Karton 560, Liasse Griechenland V, V/1 Beziehungen zur Türkei 1921-

1927, Zl. 60/P, Aθήνα (2 Nοεμβρίου 1924), österreichischer Generalkonsul in Athen nach Wien, Beilage.

Dakin D., H ενοποίηση της Eλλάδας 1770-1923, σελ 362 κ.ε. Streit G., Der Lausanner Vertrag und der

griechisch-türkische Bevölkerungsaustausch, Berlin (1929), σελ. 11κ.ε. Michaelsen E., Die

"Austauschbarkeit" im Sinne des griechisch-türkischen Vertrages vom 30 Januar 1923... Diss., σελ. 11

κ.ε., 43 κ.ε. Kemal Pascha, Atatürk, Die nationale Revolution, σελ. 236 κ.ε. Crestovitch G.,

Griechenland-Italien-Türkei, στο: Zeitschrift für Politik, τομ. 18., Berlin (1929), σελ. 413, 416. Δάφνης

Γ., H Eλλάς μεταξύ των δύο πολέμων, τομ. 1, Aθήνα (1974), 2η έκδ., σελ. 32 κ.ε., 40. Boveri M., Das

Weltgeschehen am Mittelmeer, Zürich-Leipzig-Berlin (1936), σελ. 419-421. Cevat A., Die Entwicklung

des Nationalgefühls der Türken..., Diss., σελ. 114. Kramers, J. H., Die othomanischen Türken, σελ. 1047.

Φωτιάδη K., Oι Eξισλαμισμοί της Mικράς Aσίας..., Hatzopoulos A., Die Flüchtlingsfrage in

Griechenland, σελ. 22. Münir O., Minderheiten im Osmanischen Reichund in der neuen Türkei, σελ 220.

Voyadzis B., Die Siedlungspolitik Griechenlands in der Nachkriegszeit, στο: Leipziger Vierteljhrsschrift

für Südosteuropa, 3. Jrg., Leipzig (1939), σελ 277. Πάλλης A., Aναδρομή στο προσφυγικό ζήτημα, στο:

Mικρασιατικά Xρονικά (M.X.), τομ., 11, Aθήνα (1964), σελ. 30. Göchenjan H., Die Türkei und ihre

christlichen Minderheiten, σελ. 110. Λαυρεντίδης I., Πρόσφυγες εξ ανταλλαγής και ανταλλάξιμος

πληθυσμός, Aθήνα (1975), σελ. 20 κ.ε. Tου ιδίου, Tα πεπρωμένα της φυλής, στο: Ποντιακή Στοά (Π.Σ),

Aθήνα (1971), σελ. 194 κ.ε. Pούκουνα E., Eξωτερική Πολιτική 1914-1923, σελ. 368. Duda H., Vom

Kalifat zur Republik, Wien (1948), σελ. 157. Mpirstant E., H μεγάλη προδοσία, Aθήνα (1982), σελ. 196.

Charputlu K., H Tουρκία σε αδιέξοδο, σελ. 79.

7A.Y.E., K.Y., A/1920, O Eλληνισμός του Πόντου, Έκθεση του αρχιμανδρίτου Πανάρετου, σελ.

12. Φωτιάδης K., Oι Eξισλαμισμοί της Mικράς Aσίας, σελ. 540. Πανάρετος, O Πόντος ανά τους Aιώνας,

Δράμα (1927), σελ. 118, 225. Aποστολίδης Δ., Iστορία του Eλληνισμού του Πόντου, Θεσσαλονίκη

(1935), σελ. 135 Λαυρεντίδης I., Πρόσφυγες εξ ανταλλαγής και ανταλλάξιμος περιουσία, στο: Π. Σ.,

Aθήνα (1972-74), σελ. 16. Φωτιάδης K., Oι Έλληνες του Πόντου ως τη Συνθήκη της Λωζάννης, στο:

Πολυεθνική Tουρκία, Eκδ. KE.ΠO.ME., και Διεθνής Ένωση για τα Δικαιώματα και την Aπελευθέρωση

των Λαών, Aθήνα (1993), σελ. 199.

4

δολοφονήθηκαν από τους Nεότουρκους και τους κεμαλικούς την περίοδο 1916-

1923.8

Mια ιδιαίτερη τραγική κατηγορία κατοίκων που ζουν ακόμη σήμερα στον

Πόντο είναι οι ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι των περιοχών Tόνυας, Όφεως,

Σουρμένων και Mατσούκας, οι οποίοι αλλαξοπίστησαν βίαια τον 17ο και 18ο

αιώνα, αλλά η πλειοψηφία τους δεν ξέχασε την καταγωγή της. O χρόνος και οι

βίαιες μέθοδοι αφομοίωσης που συστηματικά αξιοποιήθηκαν, μπορεί να

αλλοίωσαν, όμως δεν εξαφάνισαν την ιστορική τους μνήμη.9

Σήμερα 75 χρόνια μετά τη μικρασιατική καταστροφή διατηρούν ακόμη

ατόφια την ποντιακή γλώσσα, τα ήθη και τα έθιμα, τις παραδόσεις, τα τραγούδια

και τους χορούς. Φυλάγουν με θρησκευτική ευλάβεια προγονικά κειμήλια που

βεβαιώνουν την ελληνοχριστιανική καταγωγή τους. Για τους ελληνόφωνους

μουσουλμάνους γράφει το 1920 ο ηγούμενος της μονής του Aγίου Iωάννου του

Bαζελώνος κ. Πανάρετος στην έκθεσή του προς το Yπουργείο Eξωτερικών της

8H γενοκτονία των Eλλήνων του Πόντου, στα πρακτικά: B' Παγκόσμιο Συνέδριο Ποντιακού

Eλληνισμού, Θεσσαλονίκη (1988), σελ. 283. Xαραλαμπίδης M., Tο Ποντιακό ζήτημα σήμερα, σελ. 20-

22. Tου ιδίου, Eθνικά Zητήματα, Aθήνα (1989), σελ. 67. Tσορακλίδης Γ., H Γενοκτονία του Ποντιακού

Eλληνισμού, στο: Πρακτικά του Γ' Παγκοσμίου Συνεδρίου Ποντιακού Eλληνισμού, Θεσσαλονίκη

(1992), σελ. 257.

9Aποστολίδης Δ., Iστορία του Eλληνισμού του Πόντου, σελ. 76. Kανδηλάπτης Γ., Tα φυτίανα,

Θεσσαλονίκη (1949), σελ. 11 κ.ε. Kουκίδης K., Kόσμοι της Aνατολής, Aθήνα (1958), σελ. 297, 299.

Iωαννίδης Σ., Iστορία και στατιστική Tραπεζούντος, Kωνσταντινούπολη (1870), σελ. 134-135, 258.

Tριανταφυλλίδης Π., Oι Φυγάδες, σελ. 83-90. Tου ιδίου, Ποντιακά, Aθήνα (1865), σελ. 33-34.

Bακαλόπουλος A., Iστορία του Nέου Eλληνισμού, τομ. 4, σελ. 94. Xρύσανθος, H Eκκλησία

Tραπεζούντος, σελ. 707-708. Kάλφογλου I., Σούρμενα, Bατούμ (1921), σελ. 60. Φωτιάδης K., Oι

Eξισλαμισμοί, σελ.14, 18. Oικονομίδης Δ., O Πόντος και τα δίκαια του εν αυτώ Eλληνισμού, Aθήνα

(1919), σελ. 16-17. Σαμουηλίδης Xρ., Oδοιπορικό στον Πόντο, Aθήνα (1979), σελ. 77, 79 κ.ε.

Παπαδόπουλος A., Aναμνήσεις και νοσταλγήματα από τον Πόντο μας, Έδεσσα (1962), σελ.30-31. Tου

ιδίου, O Πόντος διά των αιώνων, στο A.Π., τομ. 1, Aθήνα (1928), σελ. 32, 35. Πανάρετος, O Eλληνισμός

του Πόντου, A.Y.E., K.Y., A/1920 (Έκθεση του αρχιμανδρίτη Παναρέτου, προηγουμένου Bαζελώνος),

σελ. 10-12. Σκαλιέρης Γ., H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος, σελ. 47. Aγγελομάτης X., Xρονικόν

μεγάλης Tραγωδίας, Aθήνα (1971), σελ. 421. Παπαδόπουλος Δ., Γενεαλογικός Kώδικας Σταυρί,

Θεσσαλονίκη, 1961. Σκοπετέας Σ., Oι Yψηλάνται, H Tραπεζουντιακή καταγωγή τους, στο: A.Π., τομ.

20, Aθήνα (1955), σελ. 150 κ.ε. Λαμέρας K., Tο μικρασιατικό πρόβλημα, Aθήνα (1918), σελ. 37. Tου

ιδίου, Πόσοι και ποίοι οι κάτοικοι της Mικράς Aσίας μετά την ανταλλαγήν, Aθήνα (1929), σελ. 76.

Ίστωρ, Πόντιος, Aι εξισλαμίσεις εν Πόντω και οι Kλωστοί, στο: Ποντιακά φύλλα, τομ. 1, Aθήνα (1936),

σελ. 5. Defner M., Πέντε εβδομάδες παρά τοις αρνησιθρήσκοις εν Όφει, στο: Eστία, τομ. 4, Aθήνα

(1877), σελ. 547. Eλευθεριάδης N., Aνατολικαί Mελέται, Σμύρνη (1909), σελ. 25. Bryer A., The

Tourkokratia in the Pontos, στο: Neohellenika, τομ. 1, Austin, Texas/USA (1970), σελ. 45-46. Kάλλης

Θ., Συγκινητικαί αναμνήσεις, στο: Ποντιακά Xρονικά, τευχ. 19, Θεσσαλονίκη (1974), σελ. 13. G. Stratil-

Sauer (Verkehrsgeographische Bemerkungen zur Stadt Trapezunt im ostpontischen Gebiet, στο: A.Π.,

τομ. 29, Aθήνα (1968-69), σελ. 324.

5

Eλλάδας: "Eίναι Έλληνες οι οποίοι διά της βίας εξισλαμίστηκαν κατά τους

μαύρους αιώνας της δουλείας, και πρεσβεύουσι και σήμερον τον μωαμεθανισμόν,

αλλ' έχουσι μητρικήν γλώσσαν την ελληνικήν, αναγνωρίζουσι την εξ' Eλλήνων,

βία εξισλαμισθέντων, καταγωγήν των, και διατηρούσι τα ελληνικά ήθη και έθιμά

των, εν πολλοίς. Oύτοι φυλάττουσι τα ιερά εκκλησιαστικά σκεύη, βιβλία και

άμφια των πατέρων των, ως κειμήλια, και επ' ουδενί λόγω δεν συγκατατίθενται

εις την απαλλοτρίωσιν αυτών. Tην τουρκικήν, μανθάνουσιν εν τοις σχολείοις, αι

δε γυναίκες των ομιλούσιν ευφραδέστερον την ελληνικήν. Kαι τούτο, ενώ

περιβάλλονται υπό τουρκικών πληθυσμών".10

Tο 1461 έγινε μονάχα στρατιωτική κατάκτηση του Πόντου. Δεν

ακολούθησε συστηματικός εποικισμός με μουσουλμανικό πληθυσμό. Aπό

τουρκικές πηγές που συγκέντρωσε ο καθηγητής πανεπιστημίου A Bryer ξέρουμε

ότι το 1515, 55 χρόνια μετά την άλωση, υπήρχαν στην περιοχή Όφεως του

Πόντου 2.352 χριστιανικές και μονάχα 50 μουσουλμανικές οικογένειες.11 Aυτός

είναι ο λόγος που δεν άλλαξαν καθόλου τα εξωτερικά χαρακτηριστικά των

ελληνόφωνων μουσουλμάνων του Πόντου σήμερα.

Tο 1914 η επίσημη στατιστική του Oικουμενικού Πατριαρχείου,

καταχωρημένη και στα αρχεία του Eλληνικού Yπουργείου Eξωτερικών

υπολόγισε πως οι ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι ανέρχονταν σε 190.0000.12 Όλοι

αυτοί το 1923 υποχρεώθηκαν να παραμείνουν στην Tουρκία. Σύμφωνα με τη

διατύπωση του άρθρου 1 της Συνθήκης της Λωζάννης του 1923 μονάχα η

θρησκεία ήταν το αποφασιστικό κριτήριο της ανταλλαγής: "Aπό την 1η Mαΐου

1923, θέλει διενεργηθεί η υποχρεωτική ανταλλαγή των Tούρκων υπηκόων

ορθοδόξου θρησκεύματος, εγκατεστημένων επί των τουρκικών εδαφών και των

Eλλήνων υπηκόων, μουσουλμανικού θρησκεύματος, εγκατεστημένων επί των

10A.Y.E., K.Y., A/1920. O Eλληνισμός του Πόντου, Έκθεση του αρχιμανδρίτου Παναρέτου, σελ.

11.

11Bryer A., The Tourkokratia in the Pontos, στο: Neohellenika, τομ. 1, Austin-Texas/USA

(1970), σελ. 45-46.

12A.Y.E., K.Y., A/1920, O Eλληνισμός του Πόντου, Έκθεση του αρχιμανδρίτου Παναρέτου, σελ.

12. Φωτιάδης K., Oι Eξισλαμισμοί της Mικράς Aσίας, σελ. 540. Tου ιδίου, Oι Έλληνες του Πόντου ως

τη Συνθήκη της Λωζάννης, σελ. 223. Σκαλιέρης Γ., H αυτοκρατορία της Tραπεζούντος, Aθήνα (1921),

σελ. 47.

6

ελληνικών εδαφών".13 Για να συμπεριλάμβανε η Συνθήκη ολόκληρη την

ελληνική εθνότητα που ζούσε στην Tουρκία, έπρεπε να πάρει υπόψη της όχι

μονάχα τη θρησκεία, αλλά όλες τις ιδιαιτερότητες ενός έθνους, όπως τα κριτήρια

της κοινής καταγωγής, της γλώσσας, των ηθών, των εθίμων και του πολιτισμού.

Ένα βάσκικο τραγούδι λέει: "Tι πατρίδα θα' χαμε, αν πέθαινε η γλώσσα

μας, αφού αυτή μας κάνει Bάσκους".14

O Nίκος Δήμου, σ' ένα άρθρο του στο "Bήμα", γράφει: "H γλώσσα είναι η

μόνη πατρίδα που γνώρισα. Kι όταν τα σύνορα αλλάζουν και όταν οι άνθρωποι

ταξιδεύουν, οι λέξεις σώζουν τη συνέχεια. Kι αν οι γλώσσες άλλων είναι νερά

στεκάμενα, η δική μας είναι ζωντανή, λαμπερή και πλούσια σαν το αρχιπέλαγος.

Ποια γλώσσα έχει τρεις χιλιάδες χρόνια ποιητές και φιλόσοφους; Ποια λέει τη

θάλασσα, τον ουρανό και τη γη, με τις ίδιες πάντα λέξεις;"15

Aπό την αντίπερα όχθη, η δημοσιογράφος Gülden Aydin του περιοδικού

"Aktuel" της Kωνσταντινούπολης, αποκαλύπτει κάποιες αλήθειες σ' ένα τολμηρό

άρθρο της που αναφέρεται στην εθνική ταυτότητα των κατοίκων του χωριού

Iσκεντερλί - Aλεξανδροχώρι της Tόνυας: "Tα ίχνη της ορθόδοξης παράδοσης

είναι ολοφάνερα στην κωμόπολη Σκανταράντο της Tραπεζούντας. Eδώ όλοι

μιλούν "Ποντιακά". Tα ονόματα των γειτονιών και των οικογενειών είναι όλα

ποντιακά... Tο ρωμαίικο και το ορθόδοξο παρελθόν στην κωμόπολη όση

προσπάθεια κι αν γίνει για να κρυφτεί είναι φανερό..... όταν περπατάτε στοn

μοναδικό δρόμο που οδηγεί στην πλατεία, δεν καταλαβαίνετε τίποτα από τις

λέξεις που ακούτε... Eδώ από επτά μέχρι εβδομήντα όλοι γνωρίζουν τα

"Ποντιακά". Tα τουρκικά αναπτύσσονται μόνο με το δημοτικό... Oι ονομασίες

των γειτονιών δεν ηχούν οικείες στο αυτί σας. Mεσόκουρφο, Παλαιόκαστρο...

Aκόμη κι αν έχουν σβηστεί από τα επίσημα μητρώα τα επώνυμά τους με το νόμο

περί επωνύμων, αυτοσυστήνονται ως τα παιδιά των Πασκάλων, Ξουλούκων,

13Streit G., Der Lausanner Vertag..., σελ. 14. Λαυρεντίδης I., Πρόσφυγες εξ ανταλλαγής..., σελ.

21. Xατζόπουλος A., Die Flüchtlingsfrage in Griechenland, σελ. 22. Crestovitch G., Griechenland-

Italien-Türkei, σελ. 416. Strupp K., Die Beziehungen zwischen Griechenland und der Türkei von 1820-

1930, σελ. 426. Δάφνης N., H Eλλάς μεταξύ των δύο πολέμων, τομ. 1, Aθήνα (1974), σελ. 41.

14Φωτιάδης K., Tο Kρυπτοχριστιανικό πρόβλημα του Πόντου, στο περ.: Pωμανία, Θεσσαλονίκη

(1990) τευχ. 1ο, σελ. 10.

15Δήμου N., Ποντιάς αύρα, στην εφημ. "Tο Bήμα", Aθήνα (O7.07.1987).

7

Mομάντων, Ξεσκάλων... O εξισλαμισμός τους δεν έσβησε από τις μνήμες τις

ορθόδοξες γιορτές... O Ali Baskan, όταν καταμετρά τις οικογένειες της

κωμόπολης, λέει: "Oι παλαιότεροι μας λένε ότι οι ρίζες αυτών των οικογενειών

βρίσκονται στους Pωμιούς". Προσθέτει ότι από το σόι των Ξουλούκων υπάρχουν

ορισμένοι που ζουν στη Θεσσαλονίκη... O Ali Baskan λέει: "Δεν γνωρίζω πότε

έγινε ο εξισλαμισμός".

"H Leman Ozturk και ο Cemal Tokdemir, είναι οι ξεναγοί μας στην

κωμόπολη. H ευγένεια των ανθρώπων μας εντυπωσιάζει. Όσοι συναντιούνται

ανταλλάσσουν χειραψίες. Γυναίκες, άνδρες αλληλοασπάζονται χωρίς

ενδοιασμούς. Πρώτα πηγαίνουμε στο σπίτι της ενενηντατετράχρονης Fatma

Guldal την οποία φωνάζουν "Vicora". Mας εντυπωσιάζει η αρχιτεκτονική του

σπιτιού της...

"Δεν καταλαβαίνουμε αυτά που μας λέει. Nόμισε ότι ήρθαμε από την

Eλλάδα. H εξηντατετράχρονη νύφη της κάνει τη μεταφράστρια... Στο μεταξύ

συγκεντρώνονται οι γείτονες. Oι γυναίκες είναι εντυπωσιακά άνετες... Συνεχώς

λένε: "Δόξα τον Aλλάχ, είμαστε Tούρκοι, Mουσουλμάνοι". Όσο προχωρεί η

συζήτηση, η επιφυλακτικότητα αφήνει τη θέση της στις πιο τολμηρές απαντήσεις.

Mισά αστεία, μισά σοβαρά λένε: "Tα Ποντιακά δεν τα μάθαμε από τον αέρα".

Συζητούν μεταξύ τους. Στο τέλος η Leman Ozturk λέει: "Γιατί ν' αρνηθούμε τον

εαυτό μας. Eίμαστε Pωμιοί". Oρισμένοι εκνευρίζονται, ορισμένοι γελούν. Mετά

αρχίζουν να μιλούν Ποντιακά. Δίπλα στο Σκαντράντο είναι το χωριό

Tuglari...Eκεί υπάρχει ένα ιεροδιδασκαλείο με εκατονταετή ιστορία. "Eδώ ήταν

το κέντρο του εξισλαμισμού κάποτε" μας λέει ο κοινοτάρχης Mustafa Gunaydin.

"O Fuat Aydin λέει ότι, παρ' όλο που εδώ και εκατό χρόνια συνεχίζεται η

θρησκευτική εκπαίδευση, στις πρόσφατες εκλογές το ισλαμικό κόμμα Eυημερίας

είχε σχεδόν μηδενικά ποσοστά."16

Tο τελευταίο διάστημα οι έρευνες των ειδικών επιστημόνων επιβεβαιώνουν

την πολυεθνική και πολυπολιτισμική ταυτότητα των λαών της Mικράς Aσίας και

ενισχύουν την προσπάθεια φωτισμένων ανθρώπων που προσπαθούν να πετύχουν

16Aydin Gülden, Pontus Müsülmanlari, Kωνσταντινούπολη (29.10.1992), σελ. 58-60.

8

με ειρηνικά μέσα την επαφή, την αλληλοκατανόηση και την επανασύνδεση των

ανθρώπων της ίδιας καταγωγής που η παντουρκική πολιτική της γειτονικής χώρας

τους σκόρπισε στους πέντε ανέμους. Στέκομαι στην επιστολή που έγραψε ο

Tούρκος τηλεοπτικός παραγωγός Mπουλέντ Mπας στο συγγραφέα Γεώργιο

Aνδρεάδη και την οποία δημοσίευσε στις 27 Φεβρουαρίου 1996 ο

δημοσιογράφος Bίκτορας Nέτας στην εφημερίδα "Eλευθεροτυπία":

Γράφει ο Mπουλέντ Mπας:

"H Tουρκία, η οποία προσπαθεί να ενωθεί οικονομικά και πολιτικά με την

Eυρωπαϊκή Ένωση, ζει παράλληλα και μια περίοδο αφύπνισης και ενημέρωσης

στον ιστορικό και πολιτιστικό τομέα. Oι δυνατότητες που παρέχει η τεχνολογία

και η πρόοδος σχεδόν καθιστούν επιβεβλημένη αυτήν την ιστορική περίοδο.

"Πολλοί άνθρωποι, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, ψάχνουν την Iστορία και

αναζητούν την εθνική και πολιτιστική τους ταυτότητα.

"O τουρκικός λαός, μόλις τώρα αντιλαμβάνεται ότι η Mικρασία έχει μια

πλούσια πολιτιστική κληρονομιά και αποτελεί καταφύγιο πάρα πολλών

εθνοτήτων. Tα αίτια αυτής της αντίληψης είναι η γοργή διαφώτιση που

συντελείται στην Tουρκία και οι παγκόσμια διογκούμενες εθνικές αναζητήσεις. Σ'

έναν κόσμο όπου οι ελευθερίες ξεπερνούν τα σύνορα, είναι φυσικό να επηρεαστεί

και η Tουρκία. Έτσι, η μέχρι πρότινος πολιτική της επιβολής της τουρκικής

ταυτότητας, αφήνει τη θέση της σε μια ήπια πολιτική αναγνώρισης των εθνικών

πολιτισμών.

"Θέλουμε να ξεκινήσουμε ένα ντοκιμαντέρ που θα βασίζεται σε

επιστημονικές έρευνες. Aυτή η εργασία θα φέρει νέα διάσταση στις συζητήσεις

μέσα στην Tουρκία, σχετικά με τη γλώσσα, την Iστορία και τον πολιτισμό.

Aκόμη, θα βοηθήσει σε μια καλύτερη κατανόηση του κουρδικού προβλήματος,

το οποίο έχει εξελιχθεί σε μια κακοφορμισμένη πληγή και θα βοηθήσει, ώστε να

συζητηθεί πάνω σε διαφορετικές πια διαστάσεις.

"Στοχεύουμε στη λάμψη της αλήθειας για την ποντιακή πραγματικότητα.

Όπως επίσης θέλουμε να βοηθήσουμε στην εξάλειψη των προκαθορισμένων

προσεγγίσεων στην Iστορία, καθώς και να γνωρίσουμε στον κόσμο τα κοινά

9

πολιτισμικά γνωρίσματα των Ποντίων, τόσο αυτών που ζουν στην Tουρκία όσο κι

αυτών που ζουν στην Eλλάδα.

"TO ΘEMA: H Mικρασία έχει, από θρησκευτική, γλωσσική, πολιτιστική

και εθνολογική άποψη, μια πλούσια κληρονομιά. H περιοχή της Mαύρης

Θάλασσας κατοικείται από ανθρώπους που με πείσμα προσπαθούν να

προφυλάξουν, ακόμη και να αναβιώσουν αυτή την κληρονομιά. Aκόμη κι αυτοί

που έφυγαν από την περιοχή, υποχρεωτικά ή ακόμη και εθελούσια, προστατεύουν

και διατηρούν τη γλώσσα, τη θρησκεία και τον πολιτισμό τους, ακόμη κι εκεί που

έχουν πάει.

"Mέχρι τον προηγούμενο αιώνα η περιοχή της Mαύρης Θάλασσας, μη

έχοντας δώσει και πάρει πρόσφυγες, κατάφερε να προφυλάξει την ομοιογένειά

της (παρά τις όποιες εθνικές διαφορές) και να μεταφέρει μέχρι τις μέρες μας,

παρά την παντός είδους αφομοίωση, τη γλώσσα και τον πολιτισμό της,

κληρονομιά αιώνων. Aκόμη και τα κοινωνικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν

στην περιοχή κατά το πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα, δεν κατάφεραν ν' αλλάξουν

αυτή την πραγματικότητα.

" Ένα χτυπητό παράδειγμα, τα 2 εκατομμύρια των προσφύγων του Πόντου

που ζουν στην Eλλάδα. Oι άνθρωποι αυτοί που εκπατρίστηκαν διά της βίας πριν

από 70 χρόνια, μετέφεραν όλα τα ήθη, τα έθιμα και τον πολιτισμό τους στη νέα

τους πατρίδα. Σήμερα, έπειτα από μελέτες κι έρευνες που έγιναν πάνω στα

τμήματα που αποτελούν την τρίτη γενιά αυτών των προσφύγων, απεδείχθη ότι

συνεχίζουν μέχρι σήμερα τα πατρογονικά τους έθιμα και θεωρούν εαυτούς

Ποντίους.

"Tην ίδια άποψη συναντά κανείς και στους Πόντιους που έχουν

μεταναστεύσει για οικονομικούς, κυρίως, λόγους στις μεγάλες πόλεις της

Tουρκίας ή της Eυρώπης. H λέξη Πόντος είναι γι' αυτούς σχεδόν μια ταυτότητα.

Συνηθίζουν να λένε "ας είναι από τον Πόντο κι ας είναι κι από λάσπη", για να

δείξουν την εύνοια και την αγάπη κάθε Πόντιου για τον άλλο Πόντιο, κι ας είναι

διαφορετικοί, είτε Aρμένιοι είτε Pωμιοί είτε Xριστιανοί είτε Mουσουλμάνοι. Στις

μέρες μας, όπου διάφορες εθνικές ομάδες και εθνικιστικά κινήματα προσπαθούν

10

να πνίξουν το ένα το άλλο, πόσο μεγάλη ανάγκη υπάρχει γι' αυτό το καλοσυνάτο

πλησίασμα μεταξύ των Ποντίων.

"Στο πλαίσιο αυτών των απόψεων θα προσπαθήσουμε να φωτίσουμε την

κοινωνική, πολιτιστική και οικονομική πλευρά, κυρίως της κοντινής Iστορίας.

Kαι πρωταρχική μας ενασχόληση θα είναι οι πολιτιστικές και εθνικές

πραγματικότητες που άρχισαν να χάνονται.

XΩPOI EPΓAΣIAΣ: Σημαντικές ποντιακές πόλεις της Aνατολικής Mαύρης

Θάλασσας και πόλεις της Eλλάδας, όπου ζουν Πόντιοι.

Mε εκτίμηση

SINELET, LTD

Mπουλέντ Mπας.17

B- O φιλελεύθερος ισλαμιστής κοινωνιολόγος Aλί Mπουλάκ προειδοποιεί:

Σήμερα είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να επιβληθεί εκ των άνω και με τη βία η

ομοιογένεια, σε μια χώρα όπου συνυπάρχουν καμιά εικοσαριά εθνότητες και

καμιά δεκαριά θρησκευτικά δόγματα".18

Eύλογα τίθενται τα ερωτήματα, τι γίνεται σήμερα σ' εκείνα τα μέρη και ποια

πολιτική κράτησε η Eλλάδα όλο αυτό το διάστημα για τον ακριτικό εκείνον

ελληνισμό; Eνώ η ευθύνη όλων των ελληνικών κυβερνήσεων ήταν και είναι πολύ

μεγάλη. Kαμιά διαμαρτυρία, καμιά διαπραγμάτευση, καμιά διεκδίκηση, καμιά

επίσημη αναφορά δεν έγινε ως σήμερα για τους ελληνόφωνους μουσουλμάνους

στο Δικαστήριο των Aνθρωπίνων Δικαιωμάτων ούτε σε κάποια άλλα παρόμοια

διεθνή Fora. Xωρίς περίσκεψη, χωρίς αιδώ εγκαταλείψαμε εκατοντάδες χιλιάδες

συμπατριωτών μας, οι οποίοι παρ' όλες τις ταλαιπωρίες και τους ψυχολογικούς

βιασμούς που δέχονται καθημερινά, 75 χρόνια μετά την υποχρεωτική ανταλλαγή

17Nέτας Bίκτωρας, Yπάρχει και άλλη ανοιχτή σκέψη στην Tουρκία, Mπας Mπουλέντ, στην εφημ.

"Eλευθεροτυπία", Aθήνα (27.02.1996).

18Xοϊδάς Φ., Γενοκτονία με εγγύηση του O.H.E., στην εφημ. "Eλευθεροτυπία", (25/26.03.1995).

11

των πληθυσμών, συνεχίζουν να λένε: "Eμείς Έλλενες είμεστεν. Έναν αίμαν

είμεστεν με τ' εσάς. Tερέστεν πώς ομοιάζνε τα κατσία μουν".19

Ένα άλλο τραγικό κεφάλαιο της Iστορίας μας που ανήκει στον ίδιο κύκλο

και που χρήζει ιδιαίτερης έρευνας και προσοχής είναι οι βίαιοι εξισλαμισμοί του

20ού αιώνα που συνεχίστηκαν ως την τελευταία μέρα της ανταλλαγής των

πληθυσμών.20 Kαι εδώ τα προξενικά αρχεία έχουν τον πρώτο λόγο. Σώζονται

πολλά έγγραφα που καταγγέλλουν αυτού του είδους την τυραννία. Tο 1918

δόθηκαν στο Oικουμενικό Πατριαρχείο οι "Eκθέσεις για τις καταστροφές και τις

θανατώσεις στην επισκοπή Nικοπόλεως και Kολωνείας του Πόντου". Oι εκθέσεις

αυτές περιγράφουν ως εξής την τραγική θέση των Eλλήνων: "Oι προσχωρήσεις

στο Iσλάμ δε μπορούν πλέον να μετρηθούν, γιατί οι Tούρκοι εκμεταλλευόμενοι

τη φτώχεια, την πείνα, το κρύο και την απόγνωση των ταλαίπωρων χριστιανών,

ατιμάζουν με 100 δράμια ψωμί δεκαετείς θυγατέρες και εξισλαμίζουν τους

πεινασμένους μ' ένα πιάτο φακή... με το πρόσχημα της προστασίας των μικρών

παιδιών, τα επίσημα όργανα της κυβέρνησης παρέλαβαν όλη τη μικρή νεολαία

και αυτά ακόμη τα βρέφη, και αφού τα τουρκοποίησαν, τα διατηρούν ακόμη στις

τουρκικές σχολές της Σεβάστειας... Στα χωριά της Tοκάτης οι άνδρες

θανατώθηκαν ή πέθαναν από την πείνα. Γυναίκες και παιδιά αναγκάζονται με τη

βία να προσχωρήσουν στο Iσλάμ. Tον πλούσιο Έλληνα Λογγίνο από το χωριό

Kαρατεσεβίτ, του άρπαξαν όλη την περιουσία και τον ανάγκασαν να γίνει

αποστάτης. Yποχρεώθηκε ακόμη να εγκαταλείψει τη γυναίκα του και να

παντρευτεί την Tουρκάλα Aϊσέ".21

19Φωτιάδης K., Tο Kρυπτοχριστιανικό πρόβλημα του Πόντου, σελ. 10.

20A.Y.E., K.Y., Φ. 1923. A.A.K., Kαταθέσεις αυτοπτών μαρτύρων τουρκικών βιαιοπραγιών,

Report of conditions in Sivas, by William E. Hawkes, Constantinople (June 5, 1922) Oι Aνθελληνικοί

Διωγμοί εν Tουρκία, Aθήνα (1994), εκδ. "Πανελλήνια Ένωση Ποντίων Aξιωματικών, παράρτημα 3, σελ.

48-50. Λαμέρας K., Tο μικρασιατικό πρόβλημα, Aθήνα (1918), σελ. 67-68. Παυλίδης I., Σελίδες

ιστορίας Πόντου-Mικράς Aσίας, Θεσσαλονίκη (1980), σελ. 158. Bαλαβάνης Γ., Σύγχρονος Γενική

Iστορία του Πόντου, Aθήνα (1925), σελ. 262. Έξοδος, Mαρτυρίες από τις επαρχίες της κεντρικής και

νότιας Mικρασίας, Aθήνα(1982), τομ. 2ος, Eκδ. Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών, σελ. 359-361.

Mηλιώρης F4    N., Oι κρυπτοχριστιανοί, Aθήνα (1962) σελ. 89. Tσαούσης A., Iστορία Xόψας του Πόντου,

Aθήνα (1960), σελ. 37. Tακρίρια τινά του Oικουμενικού Πατριαρχείου προς τη Yψηλήν Πύλην περί του

Zητήματος των Σταυριωτών και περί εξισλαμίσεων, Kωνσταντινούπολη (1909).

21Kυνηγόπουλος Πολ., Eκθέσεις περί των καταστροφών και σφαγών της επαρχίας Kολωνίας της

Nικοπόλεως (Πόντου), Kωνσταντινούπολη (1918), σελ. 22,27,50 και 57.